أصبَغ بن نُباته تَمیمی حَنظلی مُجاشِعی
أصبَغ بن نُباته تَمیمی حَنظلی مُجاشِعی، از یاران نزدیک و راویان امام علی(ع)، راوی عهدنامۀ مالک اشتر، نامۀ 31 و بخشهای دیگری از نهج البلاغه. اصبغ از خاندان مُجاشِع بن دارِم بن مالک بن حنظله است (ابن کلبی، ص201-205؛ ابن حزم، ص219-220). او از یاران وفادار و پرهیزگار امام علی(ع) و از دلاوران کوفه و همراهان امیرالمؤمنین(ع) در جنگ صفین بود. اصبغ فرماندهی شرطة الخمیس را برعهده داشت (ابن سعد، ج6 ص225؛ خلیفة بن خیاط، ص151؛ طوسی، اختیار، ج1 ص315، 320-321)، یعنی کسانی که به گفتۀ خود اصبغ متعهد شدند تا پای جان برای آن حضرت بجنگند و ایشان نیز وعدۀ پیروزی و پاداشی به اندازۀ اجر نبوت به آنها داد (ابن عدی، ج1، ص407؛ طوسی، اختیار، ج1، ص20، 321).
طبقۀ روایی و جایگاه رجالی:
اصبغ بن نباته از راویان مشهور امیرالمؤمنین علی(ع) بوده و از ایشان احادیث بسیاری نقل کرده است و او را به علم و حدیث‌شناسی ستوده‌اند (رک: ابن الکلبی، ص205؛ بلاذری، ج12، ص117؛ یعقوبی، ج2 ص213-214؛ ناشئ اکبر، ص22). اصبغ در شمار راویان کوفی قرار دارد و علاوه بر امام علی(ع) که بیشترین روایات اصبغ از آن حضرت نقل شده است، از حسن بن علی بن أبی طالب(ع)، ابوایوب انصاری، عمار بن یاسر و عمر بن خطاب روایت کرده، و از او افرادی چون: أجلح بن عبدالله کندی، ثابت بن أسلم، ابوحمزة ثمالی، ابوالجارود زیاد بن منذر، سعد بن طریف اسکاف، فطر بن خلیفه و محمد بن سائب کلبی روایت کرده‌اند (بخاری، التاریخ الکبیر، ج2 ص35؛ طوسی، رجال، ص57، 93؛ مزی، ج3، ص308). افزون بر این، در منابع روایی شیعه، راویان دیگری همچون ابراهیم بن أبی البلاد، محمد بن داود غنوی، علی بن حزور، مسمع بن عبدالملک، ابوالصباح کنانی، حارث بن مغیره، خالد نوفلی، عبدالحمید طائی، عبدالله بن جریر عبدی و محمد بن فرات در شمار راویان اصبغ قرار گرفته‌اند (اردبیلی، ج1 ص106-107؛ خویی، ج4 ص135-136). روایت راویان اخیر از اصبغ دشوار می‌نماید، زیرا این عده اغلب از اصحاب امامان متأخر شیعه از امام سجاد(ع) تا امام رضا(ع) بوده‌اند و با اصبغ بن نباته که در سالهای نخستین اسلامی می‌زیسته است فاصلۀ زیادی دارند. برخی از مؤلفان معاصر با استناد به گفتۀ نجاشی (ص 8) و طوسی (فهرست، ص85) که گفته‌اند اصبغ پس از امیرالمؤمنین(ع) عمری دراز داشت، بر این رأی رفته‌اند که راوی‌ای همچون محمد بن فرات که از اصحاب امام رضا(ع) بوده است، نمی‌تواند از اصبغ چیزی شنیده باشد، اما تصریح شیخ طوسی نشان می‌دهد که اصبغ بن نباته از معمّرین بوده و اصحاب امام سجاد(ع) و امام باقر(ع) می‌توانند از او روایت کرده باشند (محیی الدین مامقانی، تنقیح المقال، ج11، پانویس ص138-139؛ همچنین رک: آقا بزرگ طهرانی، ج25، ص105؛ ذاکری، ج3، ص145-146). با این حال، برخی از رجالیان متأخر چنین دیدگاهی را نپذیرفته‌اند. راه‌حلّ اردبیلی (ج1، ص107) این است که راویانی همچون ابراهیم بن أبی البلاد و دیگر راویان متأخر شیعه که فاصلۀ زمانی زیادی با اصبغ دارند، به‌صورت مرسل از او روایت کرده‌اند. از سوی دیگر، شیخ طوسی (فهرست، ص86) حدیثی مفصل با عنوان «مقتل الحسین» به اصبغ منتسب کرده است، که براساس آن اصبغ باید دست‌کم تا سالهای آغازین نیمۀ دوم قرن اول زنده باشد. این حدیث را احمد بن عبدالله بن جُلَین دوری ورّاق (د. 377) به روایت ابن عقده و با سندی که به ابوالجارود می‌رسد، روایت کرده است. در طریق شیخ طوسی به این منبع، چند راوی مجهول وجود دارد و طریق ضعیف است (خویی، ج4، ص134). عبدالله مامقانی (ج11، ص130، حاشیه) معتقد است اصبغ شهادت امام حسین(ع) را درک نکرده و پیش از آن از دنیا رفته است. بنابراین، حدیث مذکور توسط شیخ طوسی می‌تواند مربوطه به پیشگویی شهادت آن حضرت باشد نه شرح وقایع کربلا (نیز نک: توضیحات محیی الدین مامقانی، همان، پانویس ص131). اما شوشتری (ج2، ص165) این دیدگاه را نپذیرفته و معتقد است که روایت ابوالجارود از اصبغ نشان می‌دهد که اصبغ واقعۀ کربلا را درک کرده است و می‌تواند راوی حوادث آن باشد. از دیدگاه مدرسی (ج1، ص61)، روایاتی مرتبط با این موضوع که از جمله توسط ابونعیم اصفهانی و قاضی نعمان مغربی به نقل از اصبغ از امام علی(ع) نقل شده است، احتمالاً از همان منبعی باشد که شیخ طوسی گزارش می‌کند. همچنین، دو روایت دربارۀ شهادت امام حسین(ع) به نقل از پسر اصبغ یعنی قاسم نقل شده است (رک: طبری، ج4، ص343-344؛ ابوالفرج اصفهانی، ص78-79؛ و نیز: ابن بابویه، ثواب، ص218-219). این روایات مؤید این است که اگر اثر مذکور دربارۀ حوادث واقعۀ کربلا باشد، می‌تواند از قاسم بن اصبغ باشد و اشتباهاً به اصبغ بن نباته منسوب شده است. در مجموع، انتساب احادیثی دربارۀ وقایع عاشورا به اصبغ چندان درست نمی‌نماید، زیرا بسیار بعید است که یکی از صحابۀ وفادار امام علی(ع) این واقعه را درک کرده و تنها راوی حوادث آن باشد. افزون بر این، در گزارشهای وقایع عاشورا، از اصبغ بن نباته و احادیث او در این زمینه یادی نشده است (رک: شفیعی، سرتاسر مقاله). به‌نظر می‌رسد که خوشنامی اصبغ و ارتباط نزدیک او با امیرالمؤمنین علی(ع)، انگیزۀ مناسبی بوده است تا بسیاری از راویان بعدی روایات خود را به او منتسب کنند، اما گزارش معتبری که زندگى دراز مدت اصبغ پس از شهادت على(ع) را تأیید کند در دست نیست (رک: اشکوری، ص104).
بسیاری از رجالیان اهل سنت اصبغ بن نباته را توثیق کرده‌اند، اما روایات وی را ضعیف و متروک می‌دانند (ابن سعد، ج6، ص225؛ عجلی، ج1 ص234؛ نسائی، ص156). آنها علت این تضعیف را تشیع اصبغ یا چنانکه ابن حبّان (ج1، ص174) می‌گوید، شدت علاقۀ وی به امیرمؤمنان علی(ع) دانسته‌اند، تا جایی که گفته شده است او آرزوی بازگشت و رجعت علی(ع) را در سر داشت (رک: عقیلی، ج1، ص129). ابن عدی (ج1، ص408) بی‌اعتمادی بر روایات اصبغ را به دلیل ضعف راویانی می‌داند که از او روایت می‌کنند و می‌گوید اگر راوی از اصبغ ثقه باشد، از نظر من اشکالی در روایت او نیست. رجالیان شیعه نیز او را ستوده و در شمار راویان ثقه و مورد اعتماد یا ممدوح آورده‌اند (رک: علامه حلّی، ص77؛ ابن داود حلّی، ص52؛ مجلسی، وجیزه، ص163).
روایات اصبغ:
روایات اصبغ بن نباته در جوامع حدیثی شیعه و برخی از مصنفات و مسانید اهل سنت از جمله مصنف عبدالرزاق صنعانی (ج2، ص237، ج3، ص574، ج6، ص50)، سنن ابن ماجه (ج2، ص1152) و مسند ابویعلی (ج1، ص278) آمده است. وی در جوامع حدیثی شیعه دارای 56 روایت است که همه را به جز دو مورد از امام علی(ع) نقل کرده است (خویی، ج4، ص135). برطبق نقلی از محمد بن سلیمان کوفی (ج2، ص166)، أصبغ بن نباته صحیفه‌ای داشته که نوشتۀ علی بن أبی طالب(ع) یا املای آن حضرت و نوشتۀ اصبغ بوده و در آن وصیت پیامبر(ص) در مورد لزوم تمسک به أهل بیت(ع) ذکر شده است. افزون بر این، خبری با عنوان «حکایت وفات سلمان فارسی» را شاذان بن جبرئیل (ص86-92) به اصبغ بن نباته منتسب کرده است. همچنین، کتابی با عنوان «عجائب احکام امیرالمؤمنین» از طریق ابراهیم بن هاشم کوفی به اصبغ بن نباته منتسب شده است (امین، ج1، ص141، 214) که به گفتۀ آقا بزرگ طهرانی (ج15، ص217، ج17، ص152) این کتاب باید همان «قضایا امیرالمؤمنین» باشد که نجاشی (ص16) و طوسی (فهرست، ص35-36) به ابراهیم بن هاشم منتسب کرده‌اند و نسبت دادن آن به اصبغ احتمالاً خطای ناسخ کتاب بوده است.
به‌جز موارد بالا، روایات بسیاری از اقوال و افعال امیرالمؤمنین در دوران خلافت به اصبغ منسوب است (برای نمونه، حدیثی نبوی از امام علی(ع) در آخرین ساعات زندگی آن حضرت: طبرانی، الکبیر، ج3، ص93؛ ابونعیم اصفهانی، ج1 ص45؛ سفارش امام(ع) به پنهان کردن موضوع قبرشان: ابونعیم اصفهانی، ج2 ص59-60؛ بخشی از وقایع جنگ صفین: ابن مزاحم منقری، ص5-6، 146، 158-160، 322-323، 406، 442-443؛ روایاتی در فضیلت امام علی(ع): برقی، ج1، ص291؛ طبرانی، الأوسط، ج2 ص337؛ قاضی نعمان مغربی، ج1، ص151). روایات زیادی از اصبغ در موضوعات گوناگون از فضائل امیرالمؤمنین، اهل بیت و شهر کوفه یا شیعیان، گزارش جنگهای جمل، صفین و نهروان، امامت و قضاوت‌های امیرالمؤمنین در کوفه، شهادت امام(ع)، پند و اندرز، قرآن، آداب دینی و شریعت، اخلاق، آخرت‌شناسی و اسرار در منابع تاریخی و روایی اهل سنت و شیعه نقل شده است (رک: مدرسی، ج1، ص62-73). از دید مدرسی (ج1، ص61) عمدۀ این روایات را مؤلفان متأخر به اصبغ منتسب کرده‌اند، با این باور که در دوره‌های متقدم یادداشتی از اصبغ دربارۀ امام علی وجود داشته است. راوی اصلی روایت از اصبغ، یعنی سعد اسکاف یک واعظ یا قصه‌گو بوده است (رک: طوسی، اختیار، ج2، ص476) و طریق سعد از اصبغ از علی(ع) همچون سبیعی از حارث اعور از امام علی طریقی پرتکرار و مشهور در دوره‌های متأخر است (مدرسی، ج1، ص61-62).
روایات اصبغ در نهج البلاغه:
نام اصبغ در نهج البلاغه نیامده است، اما او را راوی بخش‌هایی از این کتاب دانسته‌اند. مواردی از نهج البلاغه که در منابع دیگر از طریق اصبغ بن نباته روایت شده است، براساس ترتیب نهج البلاغه، به قرار زیر است:
1- خطبۀ 189: اصبغ بن نباته در یکی از طرق روایت شیعی مشهور «إنَّ حَدیَثنا صَعبٌ مُستَصعَب» قرار دارد (صفار، ص41-42)، که نقلی مشابه با آن و با آغازگری واژۀ «أمرَنا» به‌جای «حدیثَنا»، در این بخش از نهج البلاغه روایت شده است. همچنین، عبارت «سَلُونِی قَبلَ أن تَفقِدَونِی ...» که در این خطبه آمده است، در برخی منابع به اصبغ منتسب شده است (صفار، ص319؛ ابن بابویه، أمالی، ص136، 422-425).
2- خطبۀ 200: این خطبۀ کوتاه در مذمت نیرنگ و فریبی است که معاویة بن أبی سفیان در مواجهه با امام علی(ع) به‌کار می‌گرفت و آن حضرت از آن پرهیز داشت. این متن را کلینی (ج2 ص338) از طریق سعد بن طریف از اصبغ روایت کرده است.
3- وصیت امام علی به فرزند خود: این متن در نامۀ 31 نهج البلاغه آمده است، که سید رضی آن را نامۀ امیرالمؤمنین به امام حسن در حاضرین هنگام بازگشت از صفین نامیده است. این نامه را نجاشی (ص8) و طوسی (فهرست، ص85) روایت اصبغ بن نباته از امیرالمؤمنین دانسته و از طریق حسین بن علوان کلبی از سعد بن طریف به أصبغ رسانده‌اند. بخش‌هایی از این نامه را ابن عبد ربّه (ص100-102)، یک‌بار خطاب به حسن بن علی(ع) و بار دیگر خطاب به محمد بن حنفیه ذکر کرده، اما هر دو بخش بدون نام راوی و زمان و مکان است. منابع شیعه نیز بخش‌هایی از نامه را خطاب به امام حسن و بخش‌هایی را خطاب به محمد بن حنفیه گزارش کرده‌اند. کلینی، بخشی از نامه را از طریق اصبغ بن نباته (ج5، ص338) و بخشی را از طریق امام صادق(ع) نقل کرده است (ج5، ص337-338، 510). ابن شعبۀ حرانی (ص68-88) و ابن بابویه (فقیه، ج2، ص626-628، ج4، ص384-392) نامه را مرسل و بدون ذکر راوی گزارش کرده‌اند، اما ابن طاووس (کشف المحجة، ص157-173) به نقل از کلینی در رسائل الائمه و نیز عسکری، از مشایخ ابن بابویه، در الزواجر و المواعظ، نامه را با چند سند هم از طریق اصبغ و هم دیگر راویان نقل کرده است (نیز رک: حسینی خطیب، ج3، ص296-301).
4- عهدنامۀ مالک اشتر: این عهدنامه در نامۀ 53 نهج‌البلاغه آمده است. همچون وصیت‌نامۀ امام به فرزندشان، این عهد را نجاشی (ص8) و طوسی (فهرست، ص85) روایت اصبغ دانسته و شیخ طوسی آن را نامۀ امام علی(ع) برای مالک اشتر هنگام اعزام وی به مصر معرفی کرده، چنانکه در صدر نامه در نهج البلاغه نیز چنین آمده است. سند این متن نیز، با تفاوتی در آغاز سند نسبت به وصیت‌نامه، از طریق حسین بن علوان از سعد بن طریف به أصبغ می‌رسد. ابن شعبۀ حرانی (ص126-149) آن را بدون نام راوی روایت کرده و دستور امام(ع) به مالک اشتر دانسته است. به‌نظر می‌رسد که روایت ابن عساکر (ج42، ص515-516؛ نیز رک: ابن کثیر، ج8، ص9؛ متقی هندی، ج13، ص185-186) با عنوان نامۀ علی بن ابیطالب(ع) به یکی از شهردارانش، بخشی از همین عهدنامۀ مالک اشتر باشد (حسینی خطیب، ج3، ص420). ابن عساکر این نامه را از طریق سفیان ثوری از زبید یامی از مهاجر عامری نقل کرده است، که یک راوی کوفی و مورد اعتماد است (ابن ابی حاتم رازی، الجرح والتعدیل، ج8، ص261).
5- حکمت 78: این بخش از نهج البلاغه دربارۀ پرسش مردی شامی از قضا و قدر است، که بیشتر منابع آن را از طریق اصبغ بن نباته روایت کرده‌اند (رک: سید مرتضی، رسائل، ج2، ص241-242؛ ابن أبی الحدید، ج18 ص227-228؛ سید بن طاووس، الطرائف، ص326-327؛ تفتازانی، ج2 ص143). این حدیث طرق نقل دیگری نیز دارد: کلینی (ج1 ص155-156) روایت را به صورت مرفوع از امیرالمؤمنین و در کوفه پس از بازگشت از جنگ صفین در متنی مفصل‌تر از سید رضی آورده است. شیخ مفید (ص70-72) و منتجب الدین (فهرست، ص241-242) روایت را به سند از ابواسحاق سبیعی نقل کرده‌اند. اما روایت ابواسحاق سبیعی از امام علی(ع) بعید می‌نماید، زیرا گفته شده است او یکی دو سال از شعبی (51-105) بزرگ‌تر بوده یا اینکه در اواخر دوران خلافت عثمان به دنیا آمده و امام علی(ع) را به همراه پدرش در سنین پایین کودکی دیده است (رک: ابن سعد، ج6، ص313-314؛ بخاری، التاریخ الصغیر، ج2، ص9-10؛ ابن قتیبه، ص451؛ فسوی، ج2، ص621). از رجالیان شیعه نیز، شیخ طوسی نام او را تنها در شمار اصحاب امام حسن(ع) آورده است (طوسی، رجال، ص96؛ نیز رک: خویی، ج22، ص20-21). همچنین، ابن عساکر (ج42 ص511-512) و متقی هندی (ج1 ص344-345) روایت را به سند از عباس بن بکار از ابوبکر هُذلی از عکرمة نقل کرده‌اند. به‌نظر می‌رسد که این طریق نیز افتادگی دارد، زیرا چنانکه ابن أبی حاتم رازی (المراسیل، ص158) از ابوزرعۀ رازی نقل می‌کند، عکرمه مولی ابن عباس از امام علی(ع) چیزی نشنیده و روایت او از ایشان مرسل است. به هرحال، راوی اصلی این روایت اصبغ بن نباته است و اگر دو طریق دیگر معتبر باشد، دور از ذهن نیست که ابواسحاق سبیعی و عکرمه حدیث را از اصبغ شنیده باشند.
6- حکمت 130: سید رضی در این حکمت، خطاب امیرالمؤمنین به اهل قبور را نقل کرده است. این متن را ابن قولویه (ص535) در الفاظی کوتاه‌تر و متفاوت با سید رضی و از طریق سعد بن طریف از اصبغ روایت کرده و طبری (تاریخ، ج4، ص45) با سندی متفاوت آن را در حوادث پس از صفین در سال 37 هجری گزارش کرده است (برای دیگر منابع حدیث، رک: حسینی خطیب، ج4، ص115).
7- حکمت 390: این متن نهج البلاغه دربارۀ تقسیم اوقات شبانه‌روز به سه بخش نزد مؤمنان است، که بخشی از آن از طریق اصبغ بن نباته به امام علی(ع) می‌رسد: «سزاوار خردمند نیست که جز در پی سه کار دیده شود: سامان دادن به زندگی، گام نهادن در راه آخرت، یا به‌دست آوردن لذتهای غیر حرام.» (برقی، ج2 ص345؛ قس: طوسی، أمالی، ص146-147؛ خطیب بغدادی، تاریخ، ج1، ص355)
منابع
آقا بزرگ طهرانی، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، 1403/ 1983.
ابن أبی‌الحدید، عبدالحمید بن هبة‌الله، شرح نهج‌البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل إبراهیم، دار إحیاء الکتب العربیة، 1378/1959.
ابن أبی حاتم رازی، عبدالرحمن، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، 1372/1953.
همو، کتاب المراسیل، به کوشش شکرالله بن نعمة الله قوچانی، مؤسسة الرسالة، بیروت 1418/1998.
ابن الکلبی، هشام بن محمدبن سائب، جمهرة النسب روایة السکّری عن ابن حبیب، به کوشش ناجی حسن، عالم الکتب/مکتبة النهضة العربیه، بیروت 1407/1986.
ابن بابویه، محمد بن علی بن حسین، الأمالی، الدراسات الإسلامیة، مؤسسة البعثة، قم 1417.
همو، ثواب الأعمال، منشورات الشریف الرضی، قم، چاپخانه امیر، 1368ش.
همو، من لا یحضره الفقیه، به کوشش علی اکبر غفاری، مؤسسة النشر الإسلامی.
ابن حبّان بُستی، محمد بن حبان تمیمی، کتاب المجروحین، به کوشش محمود ابراهیم زاید، دار الباز، مکة المکرمة.
ابن حزم اندلسی، علی بن سعید، جمهرة انساب العرب، به کوشش إ. لیفی بروفنسال، دار المعارف، القاهره، 1948.
ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، به کوشش السید محمد صادق آل بحر العلوم، النجف الأشرف، منشورات مطبعة الحیدریة، قم، منشورات الرضی، 1392/ 1972.
محمد بن سعد، الطبقات الکبرى، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر 1405/ 1985.
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، به کوشش علی اکبر غفاری، قم 1404.
ابن عبد ربّه اندلسی، احمد بن محمد، العقد الفرید، به کوشش عبدالمجید الترحینی، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1404/ 1983.
ابن عدی جرجانی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، به کوشش سهیل زکار، دار الفکر، بیروت، 1409/1988.
ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت 1415/ 1995.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشة، قاهره، دار المعارف.
ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به کوشش جواد القیومی/ لجنة التحقیق، مؤسسة نشر الفقاهة، 1417.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل، البدایة والنهایة، به کوشش علی شیری، بیروت 1408/1988.
ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید، السنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، دار الفکر.
ابن مزاحم منقری، نصر، وقعة صفین، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، القاهرة، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی ـ قم 1382.
ابوالفرج اصفهانى، علی بن حسین بن محمد، مقاتل الطالبیین، به کوشش کاظم المظفر، نجف اشرف، المکتبة الحیدریة، 1385/ 1965.
ابونعیم، احمدبن عبدالله اصفهانی، ذکر أخبار إصبهان، لیدن 1934.
ابویعلی موصلی، احمد بن علی تمیمی، مسند أبی یعلى، به کوشش حسین سلیم أسد، دار المأمون، بیروت/ دمشق.
اردبیلی، محمدبن علی غروی، جامع الرواة وازاحة الاشتباهات عن الطرق والاسناد، بیروت 1403/1983.
امین، سید محسن، أعیان الشیعة، به کوشش حسن امین، دار التعارف، بیروت ـ لبنان.
بخاری، محمدبن اسماعیل، التاریخ الکبیر، به کوشش محمد عبدالمعید خان، افست از نسخۀ کوپرلی، ترکیه، بی‌تا.
همو، التاریخ الصغیر، به کوشش محمود ابراهیم زاید، دار المعرفة، بیروت 1406.
برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، به کوشش سید جلال الدین ارموی، تهران 1330ش.
بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر، کتاب جمل من انساب الأشراف، به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلى، بیروت، دار الفکر، 1417/1996.
تفتازانی، شرح المقاصد فی علم الکلام، پاکستان، دار المعارف النعمانیة 1401/1981.
حسینی خطیب، سید عبدالزهراء، مصادر نهج‌البلاغة وأسانیده، دار الزهراء، بیروت، 1367.
خطیب بغدادی احمد بن علی بن ثابت، تاریخ بغداد، به کوشش مصطفى عبدالقادر عطا، دار الکتب العلمیة، بیروت 1417/1997.
خلیفة بن خیاط، تاریخ خلیفة بن خیاط، به کوشش سهیل زکار، دار الفکر بیروت، بی‌تا.
خویی موسوی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث وتفصیل طبقاة الرواة، 1413/1992.
ذاکری، علی‌اکبر، سیمای کارگزاران علی‌بن ابیطالب امیرالمومنین(ع)، دوره 3 جلدی، قم: موسسه بوستان کتاب، مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1386.
سید بن طاووس، رضی الدین علی بن موسی، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، قم 1399؛
همو، کشف المحجة لثمرة المهجة، المطبعة الحیدریة، النجف الأشرف، 1370/1950 م.
سید رضی، نهج‌البلاغه، به کوشش صبحی صالح، تصحیح: محمد دشتی، مؤسسة النشر الاسلامی 1417.
سید مرتضی، علی بن حسین، رسائل المرتضى، به کوشش سید مهدی رجائی، دار القرآن الکریم، قم.
شاذان بن جبرئیل القمی، الفضائل، النجف الأشرف، المطبعة الحیدریة، 1381 – 1962؛
شفیعی خوزانی، سعید، «منابع مکتوب واقعه عاشورا در تاریخ طبری و مقایسه آن با مقاتل الطالبیین»، طبری‌پژوهی، به کوشش محمدحسین ساکت، تهران: خانه کتاب، 1393ش، ج2، ص1087-1107.
شوشتری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1368ش/1410ق.
صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المُصَنَّف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی 1391/1972.
طبرانی، ابوالقاسم سلیمان بن احمد، المعجم الأوسط، دار الحرمین 1415 هـ 1995 م.
همو، المعجم الکبیر، به کوشش حمدی عبدالمجید السلفی، دار إحیاء التراث العربی.
طبری، محمدبن جریر، تاریخ الأمم والملوک، به کوشش نخبة من العلماء الأجلاء، مؤسسة الأعلمی، بیروت 1403/1983.
طوسی، محمدبن حسن، اختیار معرفة الرجال، تصحیح وتعلیق: میر داماد/ به کوشش سید مهدی رجائی، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، قم 1404.
همو، الأمالی، الدراسات الإسلامیة، قم 1414؛
همو، رجال الطوسى، به کوشش جواد قیومى اصفهانى، مؤسسۀ نشر اسلامى، قم 1415.
همو، الفهرست، به کوشش جواد قیومی، نشر الفقاهة، چاپخانۀ مؤسسة النشر الإسلامی 1417.
عجلی، احمد بن عبدالله، معرفة الثقات، المدینة المنورة 1405.
عقیلی، محمد بن عمرو، ضعفاء العقیلی، به کوشش عبدالمعطی امین قلعجی، دار الکتب العلمیة، بیروت 1418.
علامه حلّی، حسن بن یوسف، خلاصة الأقوال، به کوشش جواد قیومی، نشر الفقاهة، چاپخانۀ مؤسسة النشر الإسلامی 1417.
فسوى، یعقوب بن سفیان، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء العمرى، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1401/1981.
قاضی نعمان مغربی، شرح الاخبار، به کوشش سید محمد حسینی جلالی، مؤسسة النشر الإسلامی، قم 1414.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، دار الکتب الإسلامیة، تهران 1363ش.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال فی علم الرجال، تحقیق و استدراک: محیی الدین مامقانی، قم: مؤسسة آل البیت، 1423/1381ش.
متقی بن حسام‌الدین هندی، علاءالدین علی، کنز العمال، به کوشش بکری حیانی، بیروت 1409/ 1989.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، الوجیزة فی علم الرجال، ترتیب: عبدالله السبزالی الحاج، بیروت، مؤسسة الأعلمی، 1415/1995.
صفار قمی، محمد بن حسن، بصائر الدرجات، به کوشش حسن کوچه باغی، تهران 1362ش.
محمد بن سلیمان کوفی، مناقب الامام أمیرالمؤمنین علیه السلام، به کوشش محمدباقر محمودی، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، الطبعة الاولى 1412، قم.
مزّی، یوسف بن عبدالرحمن، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الفصول المختارة، تحقیق: سید میرعلی شریفی، دار المفیدـ بیروت، الطبعة الثانیة 1414 ـ 1993 م.
منتجب الدین ابن بابویه ، فهرست منتجب الدین، تحقیق: سید جلال الدین محدث ارموی، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، قم 1366 ش.
ناشئ اکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة ومقتطفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، به کوشش یوسف فان اس، بیروت 1971.
نجاشى، احمدبن على، فهرست اسماء مصنّفى الشیعة المشتهر برجال النجاشى، تحقیق: سیدموسى شبیرى زنجانى، مؤسسة النشر الإسلامى، قم 1416.
نسائی، احمد بن شعیب، کتاب الضعفاء والمتروکین، دار المعرفة، بیروت 1406/1986.
یعقوبی، احمدبن أبی یعقوب، تاریخ یعقوبی، بیروت، دار صادر/قم، مؤسسة نشر فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام.
یوسفی اشکوری، حسن، «اصبغ بن نباته»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج9، تهران، 1379ش.
Modarressi, Hossein, Tradition and Survial: A Bibliographical Survey of Early Shiī‘ite Literature, Volume One, England, Oxford 2003.